GORAN SEKULOVIC
Knjiga Radivoja Rada Brajovica “Sjecanja”, je toliko obimna, zanrovski i tematski raznovrsna i bogata, da je nemoguce u jednom clanku, tj. osvrtu dati ni priblizno adekvatnu sliku i iole objektivnu i stvarnu ocjenu njenih rezultata i ukupnog drustvenog salda. Prvo, pisao ju je covjek bogatog zivotnog i radnog iskustva koji je duboko usao u devetu deceniju zivota. I da nije bio na svim funkcijama na kojima je bio, imao bi sto da kaze i poruci.
Drugo, pisao ju je covjek “znanja”, ali i covjek “akcije”, tj. “prakse” i to iz njenih raznovrsnih izvora i sfera, kako omladinsko-aktivistickog i ekonomsko-privrednog, pa cak i kulturno-naucno-publicisticko-stvaralackog (ne treba, izmedu ostalog, nikako zaboraviti, naprotiv!, uz ovu publicisticku knjigu najfinije prede, da je Brajovic kao magistar nauka (ekonomski smjer na Pravnom fakultetu u Beogradu) bio izabran za viseg predavaca na Pravnom fakultetu u Titogradu i da je autor jedne od izuzetno vaznih crnogorskih odrednica u Enciklopediji Jugoslaviji), tako i visedecenijskog politickog i drzavnog angazovanja, a “na kraju”, odnosno kao “krem krema” treba istaci cinjenicu koja je alfa i omega svega da ju je pisao stamen i smio, hrabar i cestit, odgovoran i samosvijestan (a bez ovoga nema kritickog i istinitog suda i tvrdenja) covjek, covjek od integriteta, morala i dostojanstva.
Trece, bez obzira sto je svako vrijeme ljudsko, covjekovo vrijeme i bez obzira sto kako pise u Bibliji, postoji vrijeme gradnje i vrijeme rusenja, Brajovicevo prisustvo u zivotu se desilo u dijelu izuzetno velike i znacajne novovjekovne ili moze se reci i savremene epohe koja je po svim parametrima – tehnolosko-vojnim, ekonomsko-industrijskim, politicko-drzavnim, nacionalnim, drustvenim, socijalnim, revolucionarnim – bila jedna od najinteresantnijih i najdinamicnijih drustvenih sekvenci moze se
reci cak i ukupne ljudske poznate istorije.
Cetvrto, i njegovo konkretno vrijeme, vrijeme njegovog individualnog politickog angazovanja, da ostanemo samo na njemu, desilo se u jednom izuzetnom drustvenom periodu, osobito cini se za Crnu Goru, sto se moze lapidarno okarakterisati i kao njegovim ucestvovanjem u velikom istorijskom gradenju i procesu obnove nezavisne Crne Gore kao dijelom i pripadnistvom jedne, ipak, medu ostalim povlastene posebne “medugeneracije” u kojoj je on kao pojedinac opet imao jedno sasvim autenticno, uvazeno i prepoznatljivo mjesto.
Peto, sesto, sedmo… Daleko bi nas odvelo ovo tako potrebno analiticko “seciranje” svih neophodnih okolnosti, uslova, toka, procesa, ogranicenja, rezultata svake drustvene epohe, pa i one u kojoj je djelovao Radivoje Rade Brajovic. Djelovao na nju koliko je djelovala i ona njega. Kao sto je to uostalom jedan od neiskorjenjivih ontoloskih drustvenih zakona od postanka covjecanstva. I sto se onda, konacno, moze reci u jednom obicnom clanku, prije svega ogranicenom po prostoru, o jednoj takvoj knjizi kao sto je Brajovicevo “Sjecanje”? Pokusacemo samo da lociramo one nama posebno zanimljive njene dijelove i potom da dubinu i bogatstvo nenih poruka povezemo sa sadasnjoscu i buducnoscu Crne Gore. Jer, “Brajovic nikada nije razmisljao sa pozicije pripadnika jedne politicki porazene nomenklature” (prof. dr Latinka Perovic). Posebno je zato i danas Brajovic s pravom sav upucen svojim i “Sjecanima” i ukupnim angazmanima i habitusom na buducnost Crne Gore, njenu dugorocnu stabilnost i njen svestrani prospetitet.
U ovoj knjizi Brajovic je napisao vise “knjiga”, tj. relativno samostalnih njenih dijelova i pasaza, izuzetno raznovrsnih i zanimljivih. Od podsjecanja zavicajno-crnogorskog na djetinjstvo i ranu mladost, osobito ratnu, kada je imao i bliske susrete sa smrcu, odnosno neprijateljskim rafalima, mecima i granatama, pa poratnu i skolovanje sve do gimnazijske mature, do sugestivnih krokija i mini-portreta o Mirku Kovacu, Veselinu Duranovicu, Ivanu Stambolicu, Anti Markovicu, Veljku Milatovicu (za koga je napisao i ovo: Svaki oblik uliznistva bio mu je tud do gadenja. Takvih se klonio koliko je god mogao”).
Zatim vrlo upecatljivih i literarno-avanturistickih storija, posebno o stricu Nisi Brajovicu, kao i o mladem bratu Mihailu – Migudu – Miselu, ali i o neizbjeznoj tzv. antibirokratskoj revoluciji (“U publicistickim i istoriografskim radovima tesko je naci opis antibirokratske revolucije u Crnoj Gori koji je uporediv sa njenom anatomijom u Brajovicevim “Sjecanjima” – prof. dr Latinka Perovic), te svakako ne na kraju i putopisnih reportaza sa otkrivanja i obilazaka brojnih najljepsih bisera crnogorskih prirodnih ljepota i pejzaza i mnogih, mnogih drugih mini-priloga sa uistinu maksimalnim znacenjima i porukama.
O licnosti Radivoja Rada Brajovica moze se mnogo toga reci. Bio je “student generacije”, a ovako objasnjava kako je postao clan
Partije: “Mislim da im je pomalo bilo neprijatno da ‘student generacije’ i njihov drug ne bude sa njima u partijskoj generaciji, u kojoj treba da su najbolji”.
Rad bez privilegija bio je u ono socijalisticko-samoupravno doba i njegova moralna norma. Vise puta nije prihvatao ponudene funkcije sto ni tada, a ni sada nije bila bas uobicajena pojava, osobito u crnogorskom drustvu: nije se slozio da bude postavljen za saveznog ministra unutrasnjih poslova, odbio je cak i kandidaturu za saveznog premijera, a nije prihvatio ni poziv da bude potpredsednik u Vladi Branka Mikulica, kao ni ponudu za jugoslovenskog ambasadora u Cehoslovackoj.
Brajovic za nacionalizam kaze da je “izgubljeno vreme jedne generacije”. Aktivista i rukovodilac omladinskih radnih akcija i brigada (“Nije moguce citaocu docarati atmosferu koja je vladala na radnim akcijama”), Brajovic je s pravom i cak i obavezom, koje se on nikada nije libio, naprotiv, mogao da poruci: “Teze je graditi nego rusiti”.
U odjeljku “Obrazovanje, kultura i nauka” Brajovic govori i o, s pravom, “Periklovom dobu u razvoju institucija kulture u Crnoj Gori”. Primjecuje da na to doba “dana se gleda previse pojednostavljeno, a nerijetko i pogresno. Govori se, na primjer, da su vlast i politika malo uradili na jacanju nacionalnog i kulturnog identiteta. Kao da je vlast mogla i trebala da administrativno ili politickom prisilom izgraduje svijest o nacionalnom i kulturnom identitetu. U drustvu socijalisticke demokratije, ta se svijest jedino mogla izgradivati kroz procese nacionalne i kulturne emancipacije koji pocivaju na djelatnosti temeljnih institucija, njihovim istrazivanjima u oblastima kulture, nauke i posebno istorije, publikovanjem rezultata tih istrazivanja i njihovim unosenjem u skolske programe i najsirim obavjestavanjem gradana preko javnih medija. To je bio put za koji se opredijelila politika”. I to je jedini put svake demokratske politike. Ali, ovo ne abolira istu tu politiku od njenog dijela odgovornosti, angazovanog stava i utvrdivanja kriterijuma za konstituisanje kritickog korpusa institucija, dakle, upravo od onoga sto ona i dan-danas zamjera (barem u izjavama dva drzavna celnika) kulturnim i naucnim stvaraocima.
Brajovic dalje pise: “Moze se reci da je u pogledu kritickog sagledavanja pitanja drzavnog nacionalnog i kulturnog identiteta
politika isla ispred naucnih i kulturnih institucija. A u analizi nacionalnog pitanja crnogorskog naroda, medu politicarima, najdalje je otisao Veselin Duranovic, glavni kreator Platforme o kulturi.”
Moze se reci cak da je i danas uglavnom tako. Ovo Brajovicevo saznanje moze i danas pomoci u formulisanju i realizaciji crnogorske nacionalne i drzavne identitetske strategije! U doba o kojemu govori Brajovic bilo je razlike u odnosu na danas, i pozitivnih i negativnih, ali kada se pogleda stanje danas, koje nije mnogo poboljsano u identitetskoj sferi (crkveno-pravoslavno pitanje, kultura, nauka, skolstvo, mediji), naprotiv! (dovoljno je samo pogledati broj etnickih i nacionalnih Crnogoraca u popisima tada i sada!), mogli bi se u najvecoj mjeri sloziti sa ovom autorovom opaskom. Kao i sa sljedecom: “Samo je nekolicina naucnika i kulturnih radnika isla ispred od onoga sto su bili stavovi drzavnog i partijskog rukovodstva, kao sto su to bili Milorad Stojovic, Sreten Perovic, Branko Banjevic, Radoje i Danilo Radojevic, Vojislav Nikcevic i jos nekolicina. Pojedinci mogu, i to je korisno, da idu ispred, ili znatno ispred politike. Ali zvanicna politika mora da procijeni realne mogucnosti promjena”.
Da bi to politika mogla uciniti, ona mora planirati i stvarati mnoge neophodne pripreme i pretpostavke za zeljene promjene i ciljeve na mnogim drustvenim i stvaralackim tackama u identitetskoj sferi, a to kod nas tako cesto nedostaje, jer se ne izvrse na vrijeme i u dovoljnoj mjeri. A iz rubrike “tada i sada” je jos jedna Brajoviceva ocjena o vremenu jugoslovenskog socijalizma: “Vladajuca istoriografija od vremena tzv. antibirokratske revolucije u Crnoj Gori i Srbiji se udaljila od kritickog i objektivnog sagledavanja toga vremena. Uproscavanjem, ili namjernom demonizacijom jugoslovenskog socijalizma i ideje komunizma nastoji se izjednaciti jugoslovenski socijalizam sa staljinizmom ili kasnije sa realsocijalizmom koji je bio vladajuci u istocnoevropskim zemljama, koje su bile pod apsolutnom dominacijom Sovjetskog Saveza. Takva istoriografija ne moze da bude pouzdan izvor o vremenu socijalizma i o njegovom sistemu u Jugoslaviji.
Partija jeste imala kontrolu nad cjelokupnim sistemom vlasti do sukoba sa Informbiroom i Staljinom. Poslije se Jugoslavija i Crna Gora ubrzano oslobadaju administrativnog upravljanja i kontrole Partije nad sistemom vlasti. I drzava i Partija se demokratizuju… U Predsjednistvo drzave po polozaju ulaze predsjednici Skupstine i Saveza komunista Crne Gore, a kasnije, da bi se izbjegla kumulaciju funkcija u drzavnim organima, predsjednik Skupstine nije vise clan Predsjednistva drzave po polozaju… Dakle, radi se o medusobnoj saradnji, a ne o naredbodavcima i izvrsiocima”.
I sa ovim njegovim stavom se mozemo u osnovi sloziti, bez obzira sto je priroda jednopartijskog monopola, u krajnjem, zakonito morala biti objektivna kocnica dalje demokratizacije socijalistickog samoupravljanja. Sloziti, dakle, svakako, tim prije sto danas u demokratskom visepartizmu imamo visok stepen prisutnosti u mnogim sferama drustva negativnih strana partitokratije, kao i sistemsku kumulaciju funkcija, koja gotovo nikome “ne bode oci” i koja je “sveta krava” i vlasti i opoziciji. Uz ideoloska ogranicenja jednopartijskog monopola koja su na kraju u tzv. Mikulicevoj komisiji konsenzualno prevazidena, ali prekasno, postojale su i druge vrste ogranicenja, i bliske i razlicite, kao sto je npr. neuvodenje Vijeca udruzenog rada i na federalni nivo, koje je moglo da se shvatalo na pozitivan, produktivan, stvaralacki i civilizacijski nacin (o cemu je autor ovog teksta i sam pisao u to doba), da bude kasnije i u funkciji pomoci i doprinosa i Vladi Ante Markovica u njegovom nastojanju da ekonomski, privredno, civilizacijski, evropski umrezi i integrise jugoslovensko drustvo, sto je dakako bio posljednji pokusaj izbjegavanja buduceg krvavog rata i spasa demokratske (kon)federalne Jugoslavije kao dobrovoljnog udruzivanja njenih drzavnih konstituenata i simbolicki posljednja slamka za koju su se hvatali svi jugoslovenski gradani demokratske orijentacije pred sveopsti potop zemlje i uoci samog totalnog mraka u Krlezinoj balkanskoj krcmi.
Markovica, koji je sa svojim Savezom reformskih snaga bio objedinitelj svih antinacionalistickih snaga u bivsoj SFRJ na njenom zalasku, pa naravno i svih tadasnjih odgovarajucih politickih snaga i partija u Crnoj Gori, o cemu tako dokumentovano i sugestivno pise Brajovic.
Brajovicevo tacno i cinjenicno formulisano osjecanje i stanoviste – “Berlinski zid je za nas pao jos 1948. godine” (“jedna od
iluzija i Brajoviceve generacije”, kako zapisa prof. dr Latinka Perovic), uz to sto je, dakle, svakako bilo objektivno preuranjeno sa aspekta medunarodnih okolnosti, naravno ne i sa jugoslovenskih posebno vizionarsko-buducnosnih, nosilo je sobom svu erupciju, otvorenost i snagu demokratskog, prosperitetnog i civilizacijskog hoda, toliko sveprisutnu i oslobadajucu da je moramo prepoznati kao dio pozitivnog komunisticko-idejnog i socijalisticko-prakticnog antifasistickog jugoslovenskog nasljeda (na koje s velikim pravom uporno i odlucno insistira Brajovic i u ovoj knjizi) i u savremenoj, suverenoj i demokratskoj, Crnoj Gori i njenoj kosmopolitskoj otvorenosti prema cjelini svijeta, te odlucnoj upucenosti njene elite na pripadnistvo najrazvijenim njegovim strukturama i dijelovima, utemeljenoj u crnogorskoj hiljadugodisnjoj i etnicko-nacionalnoj i eticko-aksioloskoj ontologiji. To sto su sasvim suprotne snage – izuzetno raznovrsnog i cesto medusobno potpuno suprotnog porijekla, karaktera, opredjeljenja i ispoljavanja – i danas u zemlji veoma jake i koje u krajnjem bi Crnu Goru jos od kobne i tragicne 1918. g. preusmjerile od Evrope ka azijatskom smjeru i to, naravno, u onom negativnom istorijskom naslijedenom znacenju toga pojma, govori “samo” to da proevropska i demokratska politicka crnogorska elita mora biti jos odlucnija, organizovanija, obrazovanija i dosljednija, ali i lojalnija, iskrenija i posvecenija prema svome jedinom otacestvu – Crnoj Gori, crnogorskom narodu (“vjerne sinove… da ne izgube ni malo od svoje dicne narodnosti crnogorske”, jedna je od poruka Njegosa), svim drugim narodima i njenim gradanima. Brajovic je svakako pripadao toj generaciji obrazovanih, strucnih, modernih, dosljedno crnogorskih i samo na toj medunacionalnoj i medurepublicko-pokrajinskoj ravnopravnoj osnovi jugoslovenskih (“Zajednistvo opstaje na zajednickim interesima i zajednickim ciljevima, a ne na sili”), antidogmatskih, antistaljinistickih, demokratski orijentisanih kadrova. Takvih kadrova svakako Crnoj Gori treba i danas, naravno u geopoliticki izmijenjenim okolnostima no zbog toga cak mozda jos i vise i urgentnije. Pravo pitanje je koliko smo toga svjesni i koliko se ulaze u “proizvodnju”, tj. obrazovanje i stasavanje upravo takvih kadrova, danas kada imamo toliko nasih domacih univerziteta i fakulteta – na kojima po meritornom tvrdenju njihovog nastavnog kadra studenti vrlo malo znaju o crnogorskim vrijednostima i habitusima i de se nazalost uglavnom (a prethodno u osnovnim i srednjim skolama) u nastavnim disciplinama, tj. predmetima i u njihovom sadrzaju marginalizuju drustveno-humanisticke nauke, osobito one iz korpusa nacionalnih crnogorskih istorijskih, filozofskih, knjizevnih, etickih, etnicko-narodnih, antropoloskih, aksioloskih, pravoslavno-vjersko-crkveno-ekumenskih i drugih ontoloskih i fenomenoloskih crnogorskih autenticnosti, osobina i posebnosti kao dijela svjetskog bogatstva naroda i drzava – da vise ne mozemo se “vaditi” na objektivnu okolnost skolovanja vani, pretezno u Srbiji kao nekada, sto je bio objektivni alibi za mnoge tadasnje teskoce, osobito u izgradnji i ocuvanju crnogorskog identiteta.
Odgovor je blago receno – sasvim nedovoljno. Da bi se to promijenilo potrebno je imati znanje i samosvijest o nepromijenjenom, odnosno stalnom i gotovo “vjecnom” strateskom i instrumentalnom znacaju i sredstvu Crne Gore za svaku dosadasnju, ali i sadasnju i buducu velikosrpsku (kao i svaku drugu slicnu velikodrzavnu ma s kojih pozicija dolazile i mogu da dodu) imperijalnu politiku, potrebno je imati strategije razlicitih nivoa, pocev od onih drzavno i nacionalno geostrateskih i geopolitickih, pa sve do onih operativnih i primjenljivih u mnogim sferama drustva, osobito u prosvjeti, nauci, kulturi, medijima… Potrebno je citati knjigu “Sjecanja”, Radivoja Rada Brajovica.